مفهوم همکاری جهانی در دوران بی‌ثباتی ژئوپلیتیکی
جهان امروز، برخلاف دهه‌های پایانی قرن بیستم که با نوعی ثبات نسبی ژئوپلیتیکی همراه بود، وارد مرحله‌ای از بی‌نظمی ساختاری، ابهام اقتصادی و تنش‌های چندلایه شده است. از جنگ در اروپا و درگیری‌های خاورمیانه گرفته تا رقابت‌های تکنولوژیک بین ابرقدرت‌ها و بحران‌های اقلیمی، همگی نشانه‌هایی هستند از یک «نظم در حال فروپاشی» و نیاز به بازتعریف روابط بین‌المللی.
آنچه می‌خوانید
در چنین شرایطی، همکاری جهانی دیگر یک انتخاب داوطلبانه میان کشورها نیست، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای بقا، رشد و ثبات اقتصادی و اجتماعی است. تجربه همه‌گیری کووید-۱۹ نشان داد که چالش‌های جهانی تنها از طریق رویکردهای هماهنگ و مبتنی بر منافع مشترک قابل مدیریت هستند. اکنون در آستانه ۲۰۲۵، پرسش اصلی این نیست که آیا کشورها باید همکاری کنند یا نه، بلکه چگونگی و الگوی این همکاری در شرایط پیچیده کنونی است.
۲. شاخص همکاری جهانی ۲۰۲۵ چیست و چه هدفی دارد؟
شاخص همکاری جهانی (Global Cooperation Barometer)، یکی از ابزارهای تحلیلی مهم است که توسط مجمع جهانی اقتصاد (World Economic Forum) طراحی شده تا وضعیت همکاری کشورها را در پنج حوزه حیاتی بررسی کند. این شاخص در نسخه ۲۰۲۵ خود، از ۴۱ شاخص فرعی برای ارزیابی عمق، گستردگی و اثربخشی همکاری‌ها استفاده می‌کند و تمرکز اصلی آن بر فراهم‌سازی داده‌هایی برای رهبران، سیاست‌گذاران و نهادهای بین‌المللی است تا نقاط ضعف و فرصت‌های همکاری را شناسایی و بهبود بخشند.
هدف این شاخص، ارائه یک دیدگاه چندبُعدی از وضعیت همکاری جهانی است تا مشخص شود کشورها در کدام زمینه‌ها به پیشرفت رسیده‌اند، و در کدام حوزه‌ها نیاز به بازنگری و نوآوری در سیاست‌گذاری دارند. پنج ستون اصلی این شاخص عبارت‌اند از:
- تجارت و جریان سرمایه
- نوآوری و فناوری
- اقلیم و سرمایه طبیعی
- سلامت و رفاه
- صلح و امنیت
۳. چه عواملی منجر به کاهش یا توقف رشد همکاری جهانی شده‌اند؟
اگرچه روند کلی همکاری جهانی از بحران پاندمی کووید-۱۹ به بعد رو به بهبود بوده، اما از سال ۲۰۲۲ به بعد این روند وارد مرحله‌ای از رکود نسبی شده است. تحلیل‌های مجمع جهانی اقتصاد و بانک جهانی نشان می‌دهد که چند عامل کلیدی در این توقف مؤثر بوده‌اند:
- کاهش امنیت بین‌المللی
افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی در مناطق حساسی مانند شرق اروپا، تایوان، و خاورمیانه باعث کاهش اعتماد میان کشورها شده است. - شکاف فناوری و رقابت‌های تکنولوژیک
جنگ سرد دیجیتال میان قدرت‌های بزرگ مانند چین و آمریکا باعث تجزیه جریان آزاد فناوری شده و همکاری‌ها را در حوزه‌های مرزی مانند هوش مصنوعی و بلاک‌چین محدود کرده است. - رشد ناسیونالیسم اقتصادی
افزایش سیاست‌های حمایت‌گرایانه، وضع تعرفه‌های تجاری جدید و محدودیت در جریان سرمایه و زنجیره تأمین جهانی، همگی نشانه‌ای از عقب‌گرد همکاری جهانی هستند. - بی‌اعتمادی فزاینده به نهادهای چندجانبه
در سال‌های اخیر، میزان وابستگی کشورها به نهادهایی مانند سازمان ملل، سازمان تجارت جهانی یا صندوق بین‌المللی پول کاهش یافته و تلاش‌ها برای حل مسائل به شکل چندجانبه تضعیف شده است.
۴. پنج ستون اصلی شاخص همکاری جهانی؛ مبانی ارزیابی و تحلیل
چارچوب ارزیابی شاخص همکاری جهانی، بر اساس پنج رکن کلیدی تعریف شده است که هر یک، منعکس‌کننده بُعدی از عملکرد کشورها در تعاملات بین‌المللی است. در ادامه، این ارکان به‌صورت مستقل و تخصصی بررسی خواهند شد.
۴.۱. تجارت و جریان سرمایه: روندهای جهانی و چالش‌های نوظهور
رکن تجارت و جریان سرمایه، یکی از حیاتی‌ترین بخش‌های شاخص همکاری جهانی است که مستقیماً به تحرک اقتصادی کشورها، رشد صادرات و مشارکت در زنجیره ارزش جهانی مرتبط می‌شود. بر اساس گزارش سال ۲۰۲۵ مجمع جهانی اقتصاد، همکاری تجاری جهانی نسبت به سال قبل، اندکی کاهش یافته است. این کاهش عمدتاً به دلیل رکود نسبی در تجارت کالای فیزیکی به‌ویژه در چین و اقتصادهای در حال توسعه بوده، هرچند این افت با افزایش جریان خدمات، سرمایه و نیروی انسانی تا حدی جبران شده است.
چالش‌ها و روندهای قابل‌توجه:
- افزایش نرخ بهره جهانی و خروج سرمایه از بازارهای نوظهور
- اعمال محدودیت‌های تجاری در قالب تعرفه‌ها، مالیات‌های مرزی و تحریم‌ها
- اختلال در زنجیره تأمین جهانی به‌ویژه در کالاهای حیاتی مانند مواد غذایی، تجهیزات پزشکی و فناوری‌های حساس
۴.۲. نوآوری و فناوری: همکاری یا رقابت در عصر دیجیتال؟
در جهان امروز، نوآوری نه‌تنها ابزار رقابت، بلکه ابزار همکاری نیز هست. شاخص همکاری جهانی ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که همکاری در حوزه نوآوری هنوز در حال رشد است، اما این رشد با تهدیدهایی نظیر «تجزیه فناوری‌های مرزی» و «تمرکز انحصاری دانش» در برخی کشورها مواجه شده است.
هوش مصنوعی، رایانش کوانتومی، انرژی‌های نو، فناوری‌های زیستی و بلاک‌چین، جبهه‌های نوینی هستند که هم می‌توانند پل همکاری باشند و هم میدان رقابت ژئوپلیتیکی. این پارادوکس، نیاز به نهادهای بین‌المللی برای تنظیم مقررات و اشتراک‌گذاری مسئولانه فناوری را بیش از پیش مطرح کرده است.
۴.۳. اقلیم و سرمایه طبیعی: ضرورت تسریع در همکاری‌های اقلیمی
با وجود رشد همکاری جهانی در حوزه اقلیم، بررسی شاخص ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که پیشرفت‌ها برای تحقق اهداف اقلیمی به‌شدت کند است. تنها بخش کوچکی از کشورها توانسته‌اند به اهداف توافق‌نامه پاریس نزدیک شوند.
در سال ۲۰۲۴، جهان شاهد گرم‌ترین سال ثبت‌شده تاریخ بود و بسیاری از کشورها با بحران‌های مرتبط با آب، خاک، هوا و کاهش تنوع زیستی مواجه شدند. در چنین شرایطی، مشارکت کشورها در بازارهای کربن، انتقال فناوری‌های پاک، و سرمایه‌گذاری مشترک در منابع تجدیدپذیر از اولویت‌های کلیدی همکاری جهانی است.
۴.۴. بهداشت و رفاه: عقب‌گرد کمک‌های توسعه‌ای و نیاز به بازیابی اعتماد جهانی
همه‌گیری کووید-۱۹ نشان داد که نظام سلامت جهانی تا چه میزان به همکاری بین‌دولتی وابسته است. با این حال، گزارش ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که کمک‌های مرزی برای بهداشت عمومی پس از همه‌گیری کاهش یافته است.
روندها نشان می‌دهند که با وجود پیشرفت در شاخص‌هایی مانند امید به زندگی و کنترل بیماری‌های واگیردار، شکاف در دسترسی به دارو، واکسن و خدمات پزشکی، به‌ویژه در جنوب جهانی (Global South) عمیق‌تر شده است.
۴.۵. صلح و امنیت: فشار ژئوپلیتیکی و کاهش همکاری امنیتی بین‌المللی
مهم‌ترین مانع رشد شاخص همکاری جهانی، کاهش شدید در حوزه امنیت بین‌المللی بوده است. سال ۲۰۲۵ را می‌توان نقطه اوج بازگشت «رقابت‌های سخت ژئوپلیتیکی» دانست؛ جایی که قدرت‌های جهانی، به‌جای هماهنگی، وارد فضای رقابت و درگیری نیابتی شده‌اند.
افزایش تنش‌های مرزی، حملات سایبری، رشد تهدیدات تروریستی و افزایش آوارگان و افراد جابجا شده به‌صورت اجباری از مهم‌ترین نشانه‌های این بحران است.
۵. تحلیل روند کلی شاخص ۲۰۲۵؛ رشد یا رکود؟
با نگاهی کلی به روند شاخص همکاری جهانی، می‌توان گفت که پس از دوران پاندمی، جهشی اولیه در شاخص همکاری جهانی مشاهده شد، اما در سه سال اخیر، منحنی رشد به ثبات یا حتی رکود رسیده است. علت این امر، نه کاهش نیاز به همکاری، بلکه کاهش ظرفیت سیستم‌های سیاسی برای هماهنگی بین‌المللی است.
نکته قابل‌تأمل آن است که در برخی حوزه‌ها مانند نوآوری و اقلیم، روند همکاری مثبت مانده، اما در امنیت و تجارت، شاهد عقب‌گرد جدی هستیم. این نشانه‌ای است از چندقطبی شدن جهان و لزوم ایجاد نهادها و چارچوب‌های همکاری جدید.
۶. نقش فناوری‌های مرزی در آینده همکاری جهانی
فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء، ژنتیک پیشرفته، تحلیل داده‌های عظیم، و انرژی‌های نو، می‌توانند همزمان دو نتیجه متضاد ایجاد کنند:
- افزایش وابستگی متقابل کشورها از طریق به‌اشتراک‌گذاری نوآوری‌ها
- افزایش شکاف تکنولوژیک میان کشورهای پیشرفته و در حال توسعه
اگر سازوکارهای چندجانبه برای تنظیم این فناوری‌ها شکل نگیرد، جهان با تجزیه تکنولوژیک روبرو خواهد شد؛ وضعیتی که امنیت و عدالت بین‌المللی را به‌طور جدی تهدید می‌کند.
۷. چالش‌های پیش‌روی کشورهای در حال توسعه در مسیر همکاری‌های بین‌المللی
کشورهای در حال توسعه – از جمله ایران – با موانعی چندلایه برای ورود به زنجیره همکاری جهانی مواجه‌اند:
- محدودیت دسترسی به زیرساخت‌های دیجیتال و مالی جهانی
- موانع قانونی، سیاسی و تحریمی برای مشارکت در بازارهای بین‌المللی
- ضعف در نهادسازی بین‌المللی و دیپلماسی اقتصادی مؤثر
این کشورها، اگرچه در شاخص‌هایی چون جوانی جمعیت، تنوع منابع طبیعی و ظرفیت بازار داخلی قوی هستند، اما برای بهره‌گیری از ظرفیت شاخص همکاری جهانی، نیاز به اصلاحات ساختاری و دیپلماسی فعال تجاری دارند.
۸. ایران و شاخص همکاری جهانی: فرصت‌ها، تهدیدها و ظرفیت‌ها
۸.۱. بررسی قوانین گمرکی و تجاری ایران در سال ۱۴۰۴
در سال ۱۴۰۴، قوانین و رویه‌های گمرکی ایران با تمرکز بر تسهیل واردات رسمی، مبارزه با قاچاق، شفاف‌سازی ثبت سفارش و کنترل مبادی ورودی به‌روزرسانی شده‌اند. با این حال، نوسانات ارزی، تعدد بخشنامه‌ها، و پیچیدگی در سامانه جامع تجارت همچنان از موانع همکاری تجاری بین‌المللی محسوب می‌شوند.
۸.۲. تأثیر بخشنامه‌ها و سیاست‌های جدید بر تعاملات بازرگانی بین‌المللی
بخشنامه‌های متعدد بانک مرکزی، تغییرات ناگهانی در نرخ حقوق ورودی، الزام به ثبت در سامانه جامع تجارت و تاخیر در تخصیص ارز از جمله چالش‌های روزمره‌ای هستند که بازرگانان ایرانی با آن مواجه‌اند. این مسائل، تأثیر منفی مستقیمی بر جایگاه ایران در شاخص همکاری جهانی دارند.
۸.۳. ایران در ارکان پنج‌گانه شاخص همکاری جهانی؛ تحلیل موقعیت
| رکن | وضعیت ایران |
| تجارت و سرمایه | تحریم، محدودیت بانکی، ضعف در رتبه لجستیک |
| نوآوری و فناوری | رشد استارتاپ‌ها، اما ضعف در تعامل جهانی و انتقال تکنولوژی |
| اقلیم و سرمایه طبیعی | پتانسیل بالا، اما کمبود سرمایه‌گذاری و عدم اجرای تعهدات اقلیمی |
| سلامت و رفاه | نظام سلامت داخلی قوی، اما ضعف در دیپلماسی سلامت |
| صلح و امنیت | موقعیت ژئوپلیتیک حساس، ولی تهدیدات منطقه‌ای مستمر |
۹. نقش هلدینگ‌های بازرگانی در تقویت همکاری جهانی: مطالعه موردی شهبا
۹.۱. تسهیل فرآیندهای تجاری و ثبت سفارش بین‌المللی
هلدینگ بازرگانی شهبا به‌عنوان یکی از بازیگران باسابقه در حوزه واردات، صادرات و لجستیک تخصصی، نقش مهمی در هموارسازی مسیر تجارت خارجی ایفا می‌کند. در شرایطی که بخش بزرگی از بازرگانان با پیچیدگی‌ها و موانع داخلی مواجه‌اند، شهبا با ارائه خدماتی نظیر:
- تحلیل تخصصی روندهای تجاری و گمرکی ایران و کشورهای هدف
- مدیریت هوشمند ثبت سفارش و تعامل مؤثر با سامانه جامع تجارت
- ارائه راهکارهای قانونی برای ترخیص سریع و کاهش هزینه‌های واردات
توانسته است بخش مهمی از بار اجرایی واردات را از دوش تولیدکنندگان، واردکنندگان و صادرکنندگان حرفه‌ای بردارد و امکان «همکاری بین‌المللی با کیفیت بالا» را برای شرکت‌ها فراهم سازد.
۹.۲. تحلیل فرصت‌های صادراتی و وارداتی ایران در بستر همکاری جهانی
شهبا با دسترسی مستقیم به بازارهای حوزه خلیج فارس، اوراسیا و شرق آسیا، توانسته است فرصت‌های پایداری را در زمینه صادرات محصولات پتروشیمی، سنگ‌های ساختمانی، مواد غذایی و صنایع کوچک فراهم آورد. همچنین در حوزه واردات، با انتخاب هوشمند تأمین‌کنندگان در چین، آلمان، هند و ترکیه، نقش مؤثری در تأمین کالاهای با کیفیت، دارای مجوز و قابل ردیابی ایفا می‌کند.
در دورانی که استانداردهای بین‌المللی روزبه‌روز سخت‌گیرانه‌تر می‌شوند، مفهوم همکاری جهانی برای شرکت‌هایی مانند شهبا، به معنی مدیریت دقیق ریسک، کنترل کیفیت، شفافیت مستندسازی، و حفظ اعتبار برند ملی در تعاملات جهانی است.
۹.۳. توصیه‌های اجرایی برای تطبیق با شاخص همکاری جهانی
بر اساس یافته‌های شاخص ۲۰۲۵ و با تجربه عملیاتی هلدینگ شهبا، چند پیشنهاد اجرایی برای فعالان اقتصادی و سیاست‌گذاران ایرانی مطرح است:
- ایجاد پنجره واحد واقعی برای بازرگانان در ارتباط با گمرک، بانک مرکزی، وزارت صمت و سازمان توسعه تجارت
- تسریع در الکترونیکی‌سازی کامل فرآیندهای تجارت خارجی و حذف مجوزهای موازی
- تشکیل کمیته دائمی «پایش همکاری‌های بین‌المللی» با حضور نمایندگان بخش خصوصی
- تعریف نقش فعال برای ایران در پیمان‌های منطقه‌ای مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان همکاری‌های شانگهای
- حمایت از نهادهای صادراتی برای ورود به بازارهای سبز و اقلیم‌محور
۱۰. جمع‌بندی و پیشنهادات سیاستی برای بازرگانان، مدیران و سیاست‌گذاران ایرانی
در چشم‌انداز ۲۰۲۵، همکاری جهانی دیگر یک مزیت رقابتی نیست، بلکه یک ضرورت استراتژیک است. کشورهایی که بتوانند خود را با ارکان پنج‌گانه این همکاری وفق دهند، در آینده اقتصادی و سیاسی جهان، سهم بیشتری خواهند داشت.
برای ایران، با وجود چالش‌های داخلی و بین‌المللی، هنوز فرصت‌های مهمی برای نقش‌آفرینی وجود دارد؛ مشروط بر آنکه:
- نهادهای تصمیم‌ساز درک مشترکی از ضرورت همکاری بین‌المللی بلندمدت پیدا کنند
- ساختارهای تسهیل‌گر تجارت تقویت و متناسب با استانداردهای جهانی بازطراحی شوند
- بخش خصوصی واقعی، به‌ویژه هلدینگ‌های حرفه‌ای مثل شهبا، در تصمیم‌گیری‌های کلان مشارکت داده شوند
- آموزش مستمر و دانش‌بنیان‌سازی تجارت خارجی به‌عنوان یک سیاست عمومی تلقی گردد
در نهایت، اگر قرار است ایران در آینده‌ای پرچالش، سهم مؤثری در زنجیره تأمین، امنیت غذایی، انتقال فناوری و تجارت پایدار داشته باشد، باید «همکاری» را نه‌فقط یک واژه، بلکه یک الگوی حکمرانی تجاری تلقی کند.
